ایمان و اضطراب
«... من که همواره از والدین و نزدیکان، محبّت و دل‏سوزی و خوبی دیده بودم، یکباره خود را باختم. مشکلات، چنان برایم بزرگ می‏نمود که فکر می‏کردم بدبخت‏ترین آدم دنیا هستم. هیچ گره‏ای را نمی‏توانستم باز کنم و هر روز، فکر می‏کردم گره محکم‏تری بر شرایط سخت زندگی‏ام زده شده است. ناتوان و درمانده شده بودم. خسی شده بودم که باد حوادث و مشکلات، مرا به این سو و آن سو می‏کشاند. زندگی برایم پوچ و بی‏معنا شده بود. هیچ چیز، دیگر برایم مهم نبود. از نماز و خدا و معنویت، به کلی فاصله گرفته بودم. سیر سقوطم تا بدان‏جا ادامه یافت که به طور کلی، شخصیت واقعی خود را از یاد بردم و به موجودی عصبی، بی‏قرار، نگران و مضطرب، تبدیل شدم. نگرانی، مرا کاملاً در هم شکسته بود. هر لحظه، احساس می‏کردم اتفاق ناگواری برایم رخ می‏دهد. خدا می‏داند چه‏قدر از این حالت‏ها رنج می‏بردم و عذاب می‏کشیدم. دنیایم روز به روز، تاریک‏تر و کاخ آرزوهایم داشت روی سرم خراب می‏شد. مانند تماشاگری بر لب ساحل، شاهد غرق شدن شخصیت واقعی خود و تمامی آرزوها و عقایدم بودم. وقتی همه چیز در تاریک‏ترین و بدترین وضع بود و به نظر نمی‏آمد که چیزی بتواند از این اضطراب و نگرانی نجاتم دهد، یکی از دوستانم که اهل نماز و مسجد بود، کاری برایم کرد و راهی را به من نشان داد که برای همیشه از او ممنون و سپاسگزارم. او مرا به نماز و مسجد دعوت کرد و...».
اضطراب و نگرانی، چرا؟
روند گذشته، حال و آینده بشر نشان می‏دهد که اضطراب و نگرانی همواره در زندگی بشر بوده و هست ؛ اما آنچه تازگی دارد این است که در دهه‏های اخیر، اضطراب، گسترش وسیعی پیدا کرده و محققان، معتقدند که علت اصلی آن، پیچیدگی‏های جاری تمدن، سرعت تغییرات و بی‏توجهی نسبت به مذهب و ارزش‏های خانوادگی افراد و اجتماع است. مارکس و لیدر، در مورد اضطراب، تحقیقات زیادی انجام داده‏اند و به این نتیجه رسیده‏اند که تقریباً سه درصد از جامعه مورد پژوهش آنان (قابل تعمیم به دیگر جوامع)، به حالت اضطراب دچار هستند. پژوهش دیگری نشان داده است که درصد حالت‏های اضطرابی در افراد، بیشتر از اختلال‏های هراس و وسواس فکری و عملی است. که وارد و کوپر نیز گزارش نموده‏اند که 27 درصد بیمارانی که با علائم روانی به پزشکان عمومی خود مراجعه می‏کنند، دچار حالت اضطراب هستند
توجّه به این تحقیقات و آمارهای تکان دهنده و نامه‏ها و پرونده‏های جوانان و نوجوانان در مراکز مشاوره و... این پرسش را در ذهن انسان به وجود می‏آورد که: چگونه می‏توان با معضل اضطراب، مبارزه کرد و نقش دین در این زمینه چیست؟
تعریف و نشانه‏های اضطراب
منظور از اضطراب، هیجان ناخوشایندی است که با اصطلاحاتی مانند «نگرانی»، «دلشوره»، «وحشت» و «ترس» بیان می‏شود و همه ما در زندگی خود، مواردی از آنها را تجربه کرده‏ایم ؛ لذا تصوّر کم و بیش مشترکی از آن داریم. اضطراب با بروز نگرانی و این که اتفاق ناگواری در آینده به وقوع خواهد پیوست، همراه است و موجب تغییراتی در کارکرد بدن نیز می‏شود، مانند: تپش قلب، خشکی دهان، رنگ‏پریدگی، لرزش اعضای بدن، تاری دید، سردرد و تنگی قفسه سینه.
اضطراب مطلوب و اضطراب بیمارگونه
مقداری از اضطراب برای هر کسی در زندگی، لازم است ؛ زیرا ما همیشه به هشیاری، برانگیختگی و مقاومت جسمانی نیاز داریم. به تعبیر برخی، اگر اضطراب نبود ما پُشت میزهایمان به خواب می‏رفتیم. اضطراب است که ما را وامی‏دارد تا برای امتحان آماده شویم، برای معاینات پزشکی و درمان به پزشک مراجعه نماییم، در یک جاده لغزنده، با احتیاط رانندگی کنیم و... . این مقدار اضطراب، کاملاً طبیعی و مطلوب است؛ اما اگر اضطراب از این حدّ، فراتر رود، به گونه‏ای که شدّت آن با محرک یا پدیده برانگیزنده، تناسب نداشته و غیر منطقی باشد، در این صورت، اضطراب، جنبه بیمارگونه پیدا می‏کند.
علت اصلی اضطراب و نگرانی چیست؟
روان‏شناسان درباره اضطراب، تحقیقات زیادی انجام داده‏اند و دیدگاه‏های متفاوتی ارائه نموده‏اند. اما یکی از آنها در این زمینه، نظریه «شناختی» است. البرت الیس، بیشترین تحقیقات را در این مورد انجام داده و نظریه منطقی - هیجانی او امروزه شهرت جهانی یافته است. او معتقد است که اضطراب و افسردگی، از افکار، احساسات و باورهای نادرست انسان در مورد وقایع و رویدادهای مختلف زندگی ناشی می‏شود. پیام او به انسان‏های خسته و مضطربِ عصر تکنولوژی (فناوری) این است که: اگر می‏خواهید به جنگ نارحتی بروید و با اضطرابْ مبارزه کنید، از این پس، عاقلانه‏تر فکر نمایید. به واقعیت بچسبید. فرضیه‏هایتان را در مورد خودتان، دیگران و دنیا وارسی کنید.
آیا می‏توان اضطراب را به صِفر کاهش داد؟
روان‏شناسان معتقدند که انسان نمی‏تواند ناراحتی و اضطراب را به طور کامل از زندگی خود حذف کند. نهایت کاری که می‏تواند انجام دهد این است که اضطراب و نگرانی را به حدّاقل برساند. اما داعیه دین، این است که اضطراب و نگرانی را به طور کامل از زندگی انسان حذف کند. برخی روان‏شناسان این کارکرد دین را پذیرفته‏اند. آنها می‏نویسند: علم و دانش روان‏شناسی اگرچه نمی‏تواند چنین راه‏کاری را در اختیار انسان قرار دهد، اما دین و مذهب می‏تواند آرامش و سعادت کامل را در زندگی انسان به ارمغان آورد.
آیا راه‏کارهای علمی به تنهایی در درمان اضطراب، کافی است؟
پاسخ این سؤال، بستگی به این دارد که ما از اضطراب چه تصوّری داریم. اگر اضطراب‏های انسان را به «اضطراب امتحان»، «اضطراب اجتماعی» و امثال آن خلاصه کنیم، در این صورت، علم می‏تواند مهارت‏هایی را در اختیار انسان قرار دهد تا انسان در صحنه‏های اجتماعی بهتر ظاهر شود؛ امّا واقعیت این است که اضطراب‏های انسان به این موارد، خلاصه نمی‏شود. بخش عمده‏ای از اضطراب‏های انسان، مربوط به بحران معنویت، پوچ‏انگاری و بی‏معنا دانستن زندگی و در یک کلام: «فقدان یک جهان‏بینی سالم و قابل قبول» است. اگر اضطراب را در این گستره در نظر بگیریم، علم، نه‏تنها راه‏کار مناسبی برای آن ندارد، بلکه خود، یکی از عوامل اصلی ایجاد اضطراب و بحران معنویت در جوامع انسانی است. بنا بر این، «علم» و «دین» از دو زاویه متفاوت به پدیده اضطراب، نگریسته‏اند. نگاه دین به پدیده اضطراب، نگاه ارزشی است، یا به تعبیر دیگر، در متون دینی از آن دسته اضطراب‏هایی سخن به میان آمده است که از گناه، نگاه بدبینانه و منفی درباره جهان و انسان، غفلت از یاد خدا و دوری از معنویت ناشی می‏شود و در واقع، یک بیماری اخلاقی - روانی است.
علم، به هیچ وجه نمی‏تواند جهان‏بینی برای انسان اعطا کند و اضطرابی را که از گناه و فساد اخلاقی به وجود آمده است درمان نماید. همان گونه که دین نیز دغدغه درمان اضطراب امتحان و امثال آن را ندارد. نتیجه آن که، کاربرد علم و دانشِ روان‏شناسی و روان‏پزشکی در درمان اضطراب، بسیار محدود و سطحی است. علم، فقط بخشی از اضطراب‏ها و نگرانی‏ها را می‏تواند مهار کند؛ اما بخش دیگر آن، جُز از طریق دین و عمل نمودن به آموزه‏ها و دستورهای مذهبی، امکان‏پذیر نیست.
اضطراب و افسردگی در افراد غیرمذهبی
تصویری که ما از دنیا و خودمان داریم تا حدّ زیادی در ابتلا یا مصونیت از اضطراب، نقش دارد. اگر دنیا را پوچ و بی‏هدف بدانیم و معتقد باشیم که انسان، همین‏طوری به دنیا آمده و روزی خواهد مُرد، در این صورت، نمی‏توانیم تصویر درستی از زندگی و جهان داشته باشیم. افرادی که تصورشان از جهان این است، وقتی در موقعیت‏های سخت و دشوار زندگی قرار می‏گیرند، به شدّت، خود را درمانده و ناتوان احساس می‏کنند و چشم امید به هیچ نیرویی ندارند که بتواند آنها را یاری رساند.
تحقیقات تجربی نیز نشان داده است که میزان اضطراب و افسردگی در افراد غیر مذهبی به مراتب، بیشتر از افراد مذهبی است.(4) همچنین افرادی که از نظر مذهبی، ضعیف‏تر هستند و ایمان سطحی دارند، نسبت به افرادی که از ایمان قوی‏تری برخوردارند، بیشتر در معرض اختلالات روانی و اضطراب و افسردگی‏اند. با توجّه به نتایج تحقیقات انجام شده در سال 1989م، سازمان جهانی بهداشت، رسماً اعلام نمود که باید از توانمندی‏ها و پتانسیل باورهای دینی و اعتقادی افراد در پیشگیری و درمان اضطراب و ارتقای سلامت روانی آنان بهره‏گیری شود.
مذهب و درمان اضطراب
به طور کلی، اضطراب، محصول احساس ناتوانی و ضعف، احساس پوچی و بی‏معنا دانستن زندگی، عدم دریافت حمایت از سوی دیگران، درماندگی در برابر موقعیت‏های تنیدگی‏زا و بحران‏های زندگی، ترس از شکست و نداشتن کنترل بر محیط است. جهان‏بینی توحیدی تفسیر واقع‏بینانه‏ای از حوادث و رویدادها ارائه نموده و برای پیشگیری و درمان اضطراب، روش‏های بسیار مؤثری را تدارک دیده است.
1 . دعا و نیایش و درمان اضطراب
در قرآن کریم، درمان تمام نگرانی‏ها و اضطراب‏ها یاد و ذکر خدا معرفی شده است: «بدانید و آگاه باشید که یاد خدا و ذکر او باعث آرامش دل‏هاست». یکی از مصادیق کامل ذکر خدا «نماز» است و خداوند متعال فلسفه نماز را تجلّی یاد خدا در دل‏ها بیان کرده است: «نماز را به خاطر ذکر من و یاد من به پا دارید».
تحقیقات تجربی نشان داده است افرادی که اهل دعا و نیایش هستند و در مراسم مذهبی شرکت می‏کنند، از اضطراب کمتری برخوردارند. در ایران نیز پژوهش‏ها نشان می‏دهد که هر قدر جوانان و نوجوانان به نماز مقیدترند، اضطراب آنها کمتر است.
2 . توکل به خدا و درمان اضطراب
یکی از روش‏های مؤثر در پیشگیری و درمان اضطراب، توکل به خداوند است. علامه طباطبایی(ره) کاربرد توکل به خدا را در پیشگیری و درمان اضطراب، این گونه تبیین نموده است: «در برخورد با رویدادهای جهان دو نوع بینش وجود دارد : ایمان به خدا یا عدم ایمان. فردی که به پروردگار هستی ایمان ندارد، در پدیده‏های جهان، تنها به علل و اسباب ظاهری توجّه می‏کند و از آن‏جا که علل و اسباب طبیعی همیشه فراهم نیستند و کارایی لازم را ندارند، فرد، دچار اضطراب و افسردگی می‏شود. اما انسان مؤمن، اداره جهان را در تصرف خدا و در احاطه اداره او می‏داند.
از سوی دیگر، در مواجهه با مسائل زندگی و نیل به موفقیت به دو دسته از عوامل نیازمندیم:
1 .  فراهم آوردن اسباب طبیعی
 2 . فراهم نمودن شرایط روانی خاصی که بتوانیم بهتر با مسائل، رو به رو شویم. گاهی اضطراب، ترس و ضعف اراده، باعث می‏شود که نتوانیم از راه حل‏های ممکن، به صورت مطلوب استفاده کنیم. در این گونه موارد، توکل و واگذاری کارها به خداوند، می‏تواند در کاهش اضطراب و تقویت اراده، نقش مؤثری ایفا نماید.
غباری و همکارانش در سال 1381، تحقیقی را بر روی 514 نفر از دانشجویان دانشگاه تهران انجام داده‏اند و به این نتیجه رسیده‏اند که دانشجویانی که میزان توکل آنها در سطح بالاتر بود، میزان اضطرابشان به مراتب از گروه دیگر، پایین‏تر بود. افراد مذهبی با تکیه و اعتماد به خدا احساس قوی بودن می‏کنند و مطمئن هستند که با امداد غیبی از سوی خدا بر حوادث، پیروز خواهند شد و پشتشان به پشتیبانی خدا گرم است.
بسیاری اوقات، اضطراب ما ناشی از این است که نمی‏دانیم در آینده چه اتفاقی رُخ خواهد داد. نگران آینده زندگی، شُغل و رشته تحصیلی خود هستیم. اگر به خدا توکل کنیم و معتقد باشیم که او ما را در هر شرایطی یاری می‏کند و خیر و صلاح ما را می‏خواهد، هیچ گاه دچار اضطراب نخواهیم شد. شرایط سخت اقتصادی، اوضاع نابه‏سامان سیاسی و اجتماعی، تهدیدات استکبار جهانی، خطر مبتلا شدن به انواع بیماری‏ها و از جمله ایدز، عواملی هستند که به شدّت، جامعه ما و بخصوص جوانان و نوجوانان ما را نگران و مضطرب نموده است. در چنین شرایطی، یگانه راه موفقیت و مصون ماندن از اضطراب و افسردگی، توکل به خداوند متعال است.
3 . نگرش مثبت به زندگی و پیشگیری از اضطراب و نگرانی
روان‏شناسان معتقدند که اضطراب، از باورهای غلط و افکار منفی ناشی می‏شود. در اسلام، سعی شده است با ارائه نگرشی مثبت به افراد و تفسیر واقع‏بینانه از پدیده‏ها و رویدادهای زندگی، از اضطراب و نگرانی و احساس پوچی در زندگی، جلوگیری شود. این نوع شناختْ باعث می‏شود انسان، جهان هستی را پدیده نظام‏مند، درهم تنیده و دارای قانون بداند که حتی در پس پدیده‏های به ظاهر ناخوشایند و متناقض نیز نوعی اراده، تدبیر و معنا نهفته است. از این رو،  در انسانِ معتقد به دین، احساس آشفتگی، پوچی و بی‏معنایی رخ نمی‏دهد. اعتقاد به مصلحت الهی سبب می‏شود که شخص در برابر پدیده‏ها و رویدادهای زندگی و نیز وقایع غیرقابل کنترل، چون بیماری، بلایای طبیعی، مرگ عزیزان، شکست‏ها و ناکامی‏ها، به سادگی دچار اضطراب و نگرانی نگردد و انسجام شخصیتی و سلامت روانی خود را حفظ نماید.
برای مصونیت از اضطراب، مذهبی‏تر شویم!
آری! جلو حوادث را نمی‏توان گرفت؛ اما همان گونه که با پوشیدن بارانی و در دست گرفتن چتر، می‏شود از باران و برف در امان بود، با توکل به خدا، تقیُّد به نماز و برقراری رابطه عاطفی و صمیمی با پروردگار هم می‏توان در مقابل حوادث پایداری کرد و از اضطراب و افسردگی، جان سالم به در بُرد.
منابع
1. شناخت درمانی افسردگی و اضطراب، ماری بلک برن، ترجمه: توزنده جانی، مشهد: آستان قدس رضوی، 1374، ص 18 .
2. روان‏شناسی مرضی، پریرخ دادستان، تهران: سمت، 1376، ج 1 .
3.: زندگی عاقلانه، آلبرت الیس و رابرت هارپر، ترجمه: مهرداد فیروزبخت، تهران: رشد، 1379.
4. رابطه میزان توکل به خدا با حرمت خود، محمّدصادق شجاعی، پایان‏نامه کارشناسی ارشد، 1382، ص 140 - 135 .
5. «ضرورت نگاه به ارزش‏های دینی در مشاوره و روان‏درمانی»، بیان‏زاده، ماهنامه روان‏شناسی دین، شماره اوّل، ص 68 - 63 .
6. اسلام و بهداشت روان، سیّد احمد واعظی، تهران: دفتر نشر معارف، 1382، ص 163 .